افغانستان پخوا هم د خپلواکو هيوادونو څخه ګڼل کيده !
دنولس سوه نولسموکالونوڅخه تر دویمي نړیوالې جګړې پوري په ګرده نړۍ کې پنځه څلویشت خپلواکو هیوادو د ملګروملتونو غړېتوب ترلاسه کړي وو . خپلواک افغانستان یو له دغو خپلواکوهیوادنوڅخه وو. دکاغذپر مخ ډیورنډ کرښې په ویستلو سره دستر پښتون دولتي ولس ویشل، د اماني نوي خپلواک افغان ملي دولت برخلیک،دلوی افغانستان دملي دولت پولې د هغه مهال د انګریزي او روسي ارو پایې ښکیلاکګرو زبرځواکو لخوا د لویي لوبي په ترڅ کې دستر افغان ولس پرضد پریکړې شوي دي .
د اروپایې ښکیلاکګرو ځواکونو لخوا د نړۍ په ډیر شمیر هیوادنوکې دولتي پولې کرښې،په خپل سر،په زور ،په ناحقه او په ډیر سپین سترګتوب سره ویستلي شوې دي . دریمه نړۍ کې کرښې یاسرحدي پولې دلویدیځ په کولونیالیستي سیاست او تاریخ کې تر ټولو بدترین پسټ کولونیال میراث دی . ښکیلاکګرو ځواکونو په دریمه نړۍ کې د خپلواکو ولسونو ترمنځ پولې،کرښې دنړۍ د ټولومنل شویو نورمونو،قوانیونوخلاف په ظالمانه توګه قصدآ تحمیل او ویستل شوي دي . دلویدیځ استعمار ي توري پولې او لیکې هغه خپلواک ولسونه سره ویشي یا له یوبل څخه پرېکوي چې یو تن او یو وجود دي . دغه استعمار ي نا روا پولې هغه ولسونه فکرآ سختدریځه کوي ،جګړو ته مجبوري او تر سیاسي فشار لاندې راولي چې دبیرته یووالي لپاره مبارزه کوي . دغه استعماري کرښې دولسونو جغرافیايي،قومي،مذهبي،تاریخي او حقوقي اړیکو ته هېچ پام نه کوي .کولونیالیستي کرښې دولسونواو دولتونو ترمنځ تل د جګړو اوکورنیو جګړو لاملونه ګرځیدلي دي . په دریمه نړۍ کې استعماريکرښې د دې لامل هم شوي چې دتیوري اوعمل ترمنځه لیواني،حیرانوونکې، غیرانساني نه منوونکې بیړنې حالات رامنځته کړي . د بین الدول نړیوال منل شوي نورمونه او قوانین د پولو په دغه حقوقي دولتي شخړو کې ډیر لږ ارزښت لري .
د دریمي نړۍ ټولې تیوریکې شننیزه،څیړنیزه سیاسي لیکنې د لویدیځ دښکیلاکګر سیاست په وړاندي د کرکې له شعارونوڅخه ډکې لیکنې دي . نن استعماري کرښې د شلمې پیړۍ دسیاسي بحثونو، شننواو خبري سرویسونوسرټکي جوړوي . سره له دې د نن ورځ په ولسواکه نړۍ کې دویشلوشویو مظلومو ولسونو د خودارادیت حقوق،مبارزې، شعاورنه او غږ نه اوریدل کیږي .
د بین الدول په قوانینوکې د نړۍ ټول حقوقپوهان په دې اصل باندې توافق لري چې دولسونو د خود ارادیت حق یا رښته یوه مهمه حتمي او منل شوي نړیواله حقوقي قاعده ده .
دا به ډیره ګرانه وي چې په نړۍ کې ټولې سرحدي شخړي او جګړې وګڼل شي . نن په نړۍ کې د دولتونو ترمنځ داستعماري تور سیاستونو له امله اټکل شپیته نه حل شوي پولیزه یا سرحدي کړکیچونه شتون لري . سره له دې چې پرسرحدي کړکیچونو باندې د جګړو وخت پای ته رسیدلي نه دی . ډیر هیوادونه خپل سرحدي کړکیچونه مخکې له دې چې جګړې پیل شي،دخبرو اترو،دسولیزحل له لاري،دیو منځګړ ي جرګګې یا پلاوي لخوا او یا د دڼهاګ په نړیواله محکمه کې د یوي دولتي حقوقي دوعوي له لاري حل او فصل کوي .
نن سرحدي کړکیچونه اکثرآ د دوو هیوادونو ترمنځ په مستقیم ډول د یوحقوقي تړون له لاري هم حل اوفصل کیږي . دساري په توګه په ۱۹۹۶ کال کې یوه کلاسیکه نړیواله سرحدي قضیه د روس او چیندولتونو ترمنځه د۳۶۴۵ کیلومتره اوږد سرحدپه اړه یودولتي تړون لاسلیک کړل شو. دغې دولتي تړون دلسګونو کلونوڅخه راهیسې یو ګواښمن جګړیز کړکیچ ته د پای ټکي کیښود. اوس ورو ورو ډیر هیوادونه خپل سرحدي کړکیچونه د ډیر وخت لګیدو او مالې لګښتونو سره سره د دڼهاګ نړیوالې محکمه ته راجع کوي . دافغانستان راتلونکې ملي خپلواکه دولت ته د ډیورنډ تاریخي کړکیچ دحل په اړه د ډنهاګ نړیوالې محکمي لاره هم خلاصه ده .
یو خپلواک ملي دولت تل هڅه کوي ،خپله ځمکنې بشپړتیا ،کورنې ملي امنیت او ملي کولتوري هویت د سرحدي پولې له لاري جوت کړي تر څو پر خپلو سرحدې سیمو باندې کنټرول تر لاسه کړي . ملي دولتونه ددې هڅه هم کوي ،چې خپل دریګوني ځواک ،ځمکنې بشپړتیا،ملي حاکمیت اوملي خپلواکۍ پر خپله ټوله دولتي خاوره، سمندر اودهیواد فضایي حریم کې هم وغځوي . په نړیواله کچه پیژندل شوي دولتي پولې د یوولس د ملي پیژندلپاره یوه خورا مهمه منلي شوي موضوع ده .
افغانستان کې استعماري زبر ځواکونو د خپلو سیاسي ستراتیجکې ګټواو پوځې یرغلونو له امله د ملت جوړونې پروسه هم ډیره سخته ټکنۍ اوزیانمنه کړي ده . دوی دافغان ملت دملت جوړونې پروسه په مسلسل ډول له خنډ او ځنډسره مخامخ کړي ده . له همدې امله په افغانستان کې افغان ولس اوسیاسي چارواکو ونشوي کړي ،د ملت جوړونې تاریخي، طبعيي، معیاري منل شوي پړوونه ووهي .
افغانستان کې د دولت او ټولنې هویت افغان یا افغانیت دی . افغانستان له څولسیزو څخه د ملت جوړونې، ملي دولت او ملي هویت د جوړولو له بحران سره لاس او ګریوان هیواد دی . ملي پیژند یاهویت او ژبني جوړښت له یوبل سره ټینګ تړلي دي . د افغان ملي دولتونو یوه بنسټزه ملي ستونزه دا هم ده چې د حکومت سیاسي رسمي ژبه یوه او د افغان ملي دولت ملي ژبه او رسمي ملي ژبه بله ده
ليکوونکی ايمل ساپی